Hər gün, hər dəqiqə və hər saniyə fasiləsiz çalışan möhtəşəm bir motor düşünün. Bu motor bədəninizin hər hüceyrəsinə həyat verən qanı vurur. Söhbət, əlbəttə ki, ürəyinizdən gedir.
Çox vaxt onun varlığını yalnız həyəcanlananda və ya sürətlə qaçanda hiss etsək də, ürək bədənimizin ən vacib orqanlarından biridir. Bəs, ürək necə işləyir? Bu sualın cavabı, sadə bir nasos mexanizmindən daha mürəkkəb və heyranedicidir.
Ürək, mükəmməl sinxronlaşdırılmış elektrik siqnalları, güclü əzələ yığılmaları və bir-birinə bağlı qan damarlarından ibarət mürəkkəb bir sistemdir.
Ürək necə işləyir?
Mövzunun əsasını, yəni “ürək necə işləyir” sualını cavablandırmaq üçün əvvəlcə onun anatomiyasına nəzər salmalıyıq. Ürəyi dörd kameralı bir ev kimi təsəvvür edə bilərsiniz.
Bu “evin” iki yuxarı mərtəbəsi (kameraları) “qulaqcıqlar” (atrium), iki aşağı mərtəbəsi isə “mədəciklər” (ventrikul) adlanır.
Qulaqcıqlar (Yuxarı Kameralar): Bunlar qanı qəbul edən kameralardır.
Sağ Qulaqcıq: Bədəndən gələn oksigensiz (çirkli) qanı qəbul edir.
Sol Qulaqcıq: Ağciyərlərdən gələn oksigenlə zəngin (təmiz) qanı qəbul edir.
Mədəciklər (Aşağı Kameralar): Bunlar qanı vuran, yəni “nasos” işini görən daha güclü kameralardır.
Sağ Mədəcik: Oksigensiz qanı təmizlənmək üçün ağciyərlərə vurur.
Sol Mədəcik: Ürəyin ən güclü hissəsidir. Oksigenlə zəngin qanı aorta vasitəsilə bütün bədənə paylayır.
Qan dövrü addım-addım:
Bu proses dayanmadan davam edən bir dövrdür:
Bədəndə istifadə olunan oksigensiz qan, böyük venalarla (vena kava) ürəyin sağ qulaqcığına daxil olur.
Sağ qulaqcıq yığılaraq qanı sağ mədəciyə ötürür.
Sağ mədəcik güclü şəkildə yığılaraq bu oksigensiz qanı ağciyər arteriyası vasitəsilə ağciyərlərə göndərir.
Ağciyərlərdə qan karbon qazını verir və oksigenlə zənginləşir.
Oksigenlə zənginləşmiş “təmiz” qan ağciyər venaları ilə ürəyin sol qulaqcığına qayıdır.
Sol qulaqcıq yığılaraq qanı sol mədəciyə ötürür.
Sol mədəcik (ən güclü nasos) yığılaraq, oksigenli qanı aorta adlanan əsas arteriya vasitəsilə başınızdan ayaq barmaqlarınıza qədər bütün bədənə vurur.
Qapaqlar və elektrik sistemi:
Qapaqlar (Klapapanlar): Ürəkdə qanın geriyə axmasının qarşısını alan dörd əsas qapaq var. Onlar “bir tərəfli qapılar” kimi işləyərək qanın yalnız düzgün istiqamətdə hərəkət etməsini təmin edir.
Elektrik Sistemi: Bəs ürəyin nə vaxt yığılacağını kim deyir? Ürəyin özünün daxili “elektrik stansiyası” var. Bu sistemə sinus düyünü rəhbərlik edir. O, müntəzəm olaraq elektrik siqnalları yaradır və bu siqnallar xüsusi yollarla bütün ürək əzələsinə yayılaraq onun ritmik şəkildə yığılmasına səbəb olur. Sizin nəbz adlandırdığınız şey, əslində bu elektrik siqnallarının yaratdığı yığılmalardır.
Ürək xəstəliklərinin yaranma səbəbləri
Ürəyin bu mürəkkəb sistemi pozulduqda ürək xəstəlikləri meydana çıxır. Bu problemlər qan damarlarının tıxanmasından (ateroskleroz) tutmuş, elektrik sistemindəki qısaqapanmalara (aritmiya) və ya nasos funksiyasının zəifləməsinə (ürək çatışmazlığı) qədər müxtəlif ola bilər.
Ürək xəstəliklərinin əsas səbəbləri və risk faktorları iki qrupa bölünür:
1. Dəyişdirilə bilməyən risk faktorları:
Yaş: Yaş artdıqca ürək xəstəlikləri riski də artır.
Cins: Kişilərdə ürək xəstəlikləri riski ümumiyyətlə daha erkən yaşlarda artır, lakin menopauzadan sonra qadınlarda bu risk sürətlə artaraq kişilərə çatır.
İrsiyyət (Genetika): Ailədə (ata, ana, qardaş, bacı) erkən yaşda ürək xəstəliyi hekayəsi varsa, sizin də riskiniz daha yüksək ola bilər.
2. Dəyişdirilə bilən risk faktorları (Bunlara nəzarət edə bilərsiniz!):
Siqaret çəkmək: Ürək xəstəliklərinin bir nömrəli qarşısı alına bilən səbəbidir. Siqaret qan damarlarını zədələyir, təzyiqi yüksəldir və qanın laxtalanma ehtimalını artırır.
Yüksək Qan Təzyiqi (Hipertoniya): “Səssiz qatil” adlandırılan yüksək təzyiq, ürəyin daha çox işləməsinə səbəb olur və damar divarlarına zərər verir.
Yüksək Xolesterol: Qanda “pis” xolesterolun (LDL) yüksək olması damarların daxilində yağ təbəqələrinin (ateroskleroz) yığılmasına və damarların daralmasına gətirib çıxarır.
Şəkərli Diabet: Diabet ürək xəstəlikləri riskini kəskin şəkildə artırır, çünki yüksək qan şəkəri damarlara və ürəyi idarə edən sinirlərə zərər verir.
Artıq Çəki və Piylənmə: Xüsusilə bel bölgəsindəki artıq yağlar yüksək təzyiq, yüksək xolesterol və diabet riskini artıraraq ürəyə əlavə yük yaradır.
Hərəkətsizlik (Fiziki Aktivliyin Azlığı): Müntəzəm hərəkət etməmək ürək əzələsinin zəifləməsinə və digər risk faktorlarının (piylənmə, yüksək təzyiq) yaranmasına şərait yaradır.
Qeyri-sağlam Qidalanma: Doymuş yağlar, trans yağlar, həddindən artıq duz və şəkərlə zəngin pəhriz ürək sağlamlığı üçün təhlükəlidir.
Xroniki Stress: Davamlı stress təzyiqi yüksəldə və ürək sağlamlığına mənfi təsir edən davranışlara (siqaret, çox yemək) sövq edə bilər.
Ürək xəstəliklərinin əlamətləri
Ürək problemləri həmişə kəskin döş qəfəsi ağrısı ilə özünü göstərmir. Bəzən simptomlar qeyri-müəyyən ola bilər.
Ən çox rast gəlinən əlamətlərə diqqət yetirmək həyat qurtara bilər:
Döş Qəfəsində Ağrı və ya Narahatlıq (Angina): Sinənin ortasında sıxılma, ağırlıq, təzyiq və ya ağrı hissi. Bu ağrı qollara (xüsusilə sol qola), çənəyə, boyuna və ya kürəyə yayıla bilər.
Nəfəs Darlığı: Əvvəllər asanlıqla etdiyiniz hərəkətlər zamanı (məsələn, pilləkən qalxmaq) və ya hətta istirahət vəziyyətində təngnəfəslik.
Həddindən Artıq Yorğunluq: Səbəbsiz, davamlı və gündəlik fəaliyyətlərə mane olan yorğunluq hissi.
Başgicəllənmə və ya Bayılma (Huşun İtməsi): Ürək ritminin pozulması və ya beyinə kifayət qədər qan getməməsi nəticəsində baş verə bilər.
Ürək Döyüntüsü (Palpitasiya): Ürəyin çox sürətli, çox yavaş, güclü və ya qeyri-müntəzəm döyünməsi hissi.
Ayaqlarda və Qarında Şişkinlik (Ödem): Ürək qanı effektiv şəkildə vura bilmədikdə (ürək çatışmazlığı), maye toxumalarda, xüsusən də ayaq biləklərində toplana bilər.
Mədə Bulantısı və Soyuq Tər: Xüsusilə infarkt zamanı müşahidə oluna bilər.
Vacib Qeyd: Qadınlarda ürək infarktı simptomları kişilərdən fərqli ola bilər. Onlarda klassik sinə ağrısı əvəzinə daha çox nəfəs darlığı, çənə və ya kürək ağrısı, həddindən artıq yorğunluq və mədə bulantısı müşahidə edilə bilər.
Diaqnoz necə qoyulur?
Ürəyinizin necə işlədiyini yoxlamaq və hər hansı bir problemi aşkar etmək üçün həkimlər müxtəlif diaqnostik üsullardan istifadə edirlər:
Anamnez və Fiziki Müayinə: Kardioloq həkiminiz simptomlarınız, risk faktorlarınız və ailə tarixçəniz haqqında ətraflı suallar verəcək. Stetoskopla ürək döyüntülərinizi dinləyəcək, təzyiqinizi ölçəcək.
Elektrokardioqramma (EKQ): Ürəyin elektrik fəaliyyətini qeydə alan sürətli və ağrısız bir testdir. Ürək ritmindəki pozğunluqları, keçirilmiş və ya hazırkı infarktı göstərə bilər.
Exokardioqramma (EхоKQ): Ürəyin ultrasəs müayinəsidir. Bu test ürəyin ölçüsünü, əzələsinin nə qədər güclü yığıldığını, qapaqların necə işlədiyini və qan axınını canlı olaraq göstərir.
Stress Test (Yükləmə Testi): Siz qaçış cığırında (tredmil) yeriyərkən və ya velosiped sürərkən EKQ və təzyiqinizə nəzarət edilir. Bu, fiziki gərginlik zamanı ürəyin necə reaksiya verdiyini və damarlarda daralma olub-olmadığını qiymətləndirməyə kömək edir.
Qan Analizləri: Xolesterol və şəkər səviyyələrini yoxlamaqla yanaşı, ürək əzələsi zədələndikdə qana buraxılan xüsusi markerləri (məsələn, troponin) ölçmək üçün istifadə olunur.
Koronar Angioqrafiya: Ürək damarlarının “qızıl standart” müayinəsidir. Damara xüsusi bir kontrast maddə yeridilir və rentgen altında ürək damarlarının nə qədər daraldığı və ya tıxandığı dəqiq şəkildə görülür.
Ağırlaşmalar və profilaktika (qarşısının alınması)
Ürək problemləri vaxtında aşkar edilmədikdə və ya idarə olunmadıqda ciddi ağırlaşmalara səbəb ola bilər:
Ürək İnfarktı (Miokard İnfarktı): Ürək damarı tam tıxandıqda və ürək əzələsinin bir hissəsi oksigensiz qalaraq öldükdə baş verir.
Ürək Çatışmazlığı: Ürəyin bədənin ehtiyaclarını ödəmək üçün kifayət qədər qan vura bilməməsi vəziyyətidir.
İnsult (Beyin Qanaması və ya Tıxanması): Ürəkdə yaranan laxta beyin damarını tıxadıqda və ya yüksək təzyiq səbəbindən beyin damarı partladıqda baş verir.
Aritmiya: Ürək ritminin pozulması, bəzən həyati təhlükə yarada bilər.
Bəs ən yaxşı müalicə nədir?
Ürəyinizin sağlam işləməsini təmin etmək üçün “Dəyişdirilə Bilən Risk Faktorları” bölməsində sadalanan bütün addımları atmalısınız.
Qısacası:
Siqaret çəkməyin.
Sağlam qidalanın.
Hərəkətli olun.
Çəkinizə nəzarət edin.
Qan təzyiqinizi, xolesterolunuzu və şəkər səviyyənizi mütəmadi olaraq yoxlatdırın və nəzarətdə saxlayın.
Stressi idarə etməyi öyrənin.
Tez-tez verilən suallar
Normal ürək döyüntüsü sürəti nə qədərdir?
Sinir və stress ürək işinə necə təsir edir?
Ürək sağlamlığı üçün ən yaxşı qidalar hansılardır?
Ürək ağrısı ilə mədə ağrısını necə ayırmaq olar?
Vacib Xəbərdarlıq: Bu məqalə yalnız məlumatlandırma məqsədi daşıyır və peşəkar tibbi məsləhəti, diaqnozu və ya müalicəni əvəz etmir.
