Ürəyimiz bədənimizin ən çalışqan əzələsidir. Hər gün təxminən 100,000 dəfə döyünərək, orqan və toxumalarımızı həyat üçün vacib olan oksigen və qida maddələri ilə təmin edir.
Bu proses, adətən, bir orkestr kimi dəqiq və nizamlı bir ritmlə baş verir. Lakin bəzən bu ritm pozulur. Ürək çox sürətli, çox yavaş və ya qeyri-müntəzəm döyünməyə başlayır.
Tibbi dildə bu vəziyyət “aritmiya” adlanır. Bəs, Aritmiya nədir? Ürək ritm pozğunluğu əlamətləri və müalicəsi haqqında nələri bilmək vacibdir?
Bu məqalədə biz aritmiyanın nə olduğunu, onun hansı səbəblərdən yarandığını, hansı əlamətlərlə özünü büruzə verdiyini və müasir təbabətdə hansı diaqnostika və müalicə üsullarının mövcud olduğunu sadə və anlaşılan dildə izah edəcəyik.
Unutmayın, ürək sağlamlığı ilə bağlı məlumatlı olmaq, mümkün problemləri vaxtında aşkar etməyin ilk addımıdır.
Ürəyin normal ritmi necə tənzimlənir?
Aritmiyanı anlamaq üçün əvvəlcə ürəyin normal iş prinsipini bilmək lazımdır. Ürəyin özünün “təbii kardiostimulyatoru” var.
Bu, sağ qulaqcıqda yerləşən sinus düyünü adlanan xüsusi hüceyrə qrupudur. Sinus düyünü müntəzəm olaraq elektrik impulsları yaradır.
Bu impulslar ürəyin xüsusi keçirici yolları ilə hərəkət edir, əvvəlcə qulaqcıqların (atrium), sonra isə mədəciklərin (ventrikul) yığılmasına səbəb olur. Bu koordinasiyalı yığılma qanın bədənə səmərəli şəkildə qovulmasını təmin edir.
Sakit vəziyyətdə olan sağlam bir yetkin insanda sinus düyünü ürəyin dəqiqədə 60-100 dəfə döyünməsini təmin edir. Bu, “normal sinus ritmi” adlanır.
Aritmiya nədir?
Aritmiya (və ya disritmiya) ürəyin normal ritmindən hər hansı bir kənaraçıxmadır. Bu, elektrik impulslarının yaranmasında və ya ötürülməsində bir problem olduqda baş verir.
Aritmiyalar üç əsas kateqoriyaya bölünür:
Taxikardiya (Tachycardia): Ürəyin çox sürətli döyünməsi (sakit vəziyyətdə dəqiqədə 100-dən çox).
Bradikardiya (Bradycardia): Ürəyin çox yavaş döyünməsi (sakit vəziyyətdə dəqiqədə 60-dan az).
Qeyri-müntəzəm ritm: Ürək döyüntülərinin nizamsız olması (məsələn, bəzi döyüntülərin “ötürülməsi” və ya əlavə döyüntülərin yaranması).
Bəzi aritmiyalar zərərsiz ola bilər və heç bir müalicə tələb etməyə bilər. Lakin digərləri ciddi sağlamlıq problemlərinə, o cümlədən insult (beyin qan dövranı pozğunluğu) və qəfil ürək dayanmasına səbəb ola bilər.
Aritmiya növləri
Aritmiyalar yarandığı yerə (qulaqcıqlar və ya mədəciklər) və səbəb olduğu ritm dəyişikliyinə görə təsnif edilir.
1. Taxikardiyalar (Sürətli Ürək Döyüntüsü)
Səyrici Aritmiya (Atrial Fibrilyasiya – AFib): Bu, ən çox yayılmış ciddi aritmiya növüdür. Qulaqcıqlarda xaos yaranır, onlar çox sürətli və qeyri-müntəzəm şəkildə yığılır (sanki “səyriyir”). Bu, qanın qulaqcıqlarda durğunlaşmasına və tromb (qan laxtası) əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Bu tromb beyinə gedərsə, işemik insulta yol açır.
Supraventrikulyar Taxikardiya (SVT): Qulaqcıqlardan başlayan və ürəyin qəfil, çox sürətli döyünməsinə səbəb olan bir ritm pozğunluğudur. Adətən həyati təhlükəsi olmasa da, çox narahatlıq yarada bilər.
Mədəcik Taxikardiyası (VT): Mədəciklərdən başlayan sürətli və potensial olaraq həyati təhlükə daşıyan bir ritm pozğunluğudur. Qanın bədənə effektiv qovulmasını əngəlləyir və dərhal tibbi müdaxilə tələb edə bilər.
Mədəcik Fibrilyasiyası (VFib): Bu, ən təhlükəli aritmiyadır və qəfil ürək dayanmasının əsas səbəbidir. Mədəciklər effektiv şəkildə yığılmır, sadəcə “titrəyir”. Nəticədə qan dövranı dayanır. Dərhal defibrilyasiya (elektroşok) tətbiq olunmazsa, bir neçə dəqiqə ərzində ölümlə nəticələnir.
2. Bradikardiyalar (Yavaş Ürək Döyüntüsü)
Sinus Bradikardiyası: Sinus düyününün çox yavaş impuls yaratmasıdır. Bəzi hallarda (məsələn, idmançılarda və ya yuxu zamanı) bu normal ola bilər. Lakin əgər bu, başgicəllənmə və ya huşunu itirməyə səbəb olursa, müalicə tələb olunur.
Ürək Bloku (Atrioventrikulyar Blok): Elektrik siqnalının qulaqcıqlardan mədəciklərə keçməsində problem yaranır. Siqnal tamamilə bloklana bilər ki, bu da ürəyin çox yavaşlamasına səbəb olur.
3. Ekstrasistoliyalar (Əlavə Döyüntülər)
Bunlar ürəkdə hiss edilən “əlavə” və ya “ötürülmüş” döyüntülərdir. Əksər hallarda sağlam insanlarda da rast gəlinir və stress, kofein və ya yorğunluqla əlaqəli ola bilər.
Adətən zərərsizdirlər, lakin tez-tez baş verərsə və ya digər ürək xəstəlikləri fonunda yaranarsa, diqqət tələb edir.
Aritmiya-nın əsas əlamətləri
Aritmiyanın əlamətləri onun növündən, ağırlıq dərəcəsindən və xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyətindən asılı olaraq dəyişir.
Bəzən aritmiyalar heç bir əlamət (asimptomatik) göstərmədən də mövcud ola bilər və yalnız təsadüfi müayinə zamanı (məsələn, EKQ) aşkar edilə bilər.
Ən çox rast gəlinən əlamətlər bunlardır:
Ürəkdöyünmə (Palpitasiya): Ürəyin güclü, sürətli, “çırpınan” və ya “arada dayanan” kimi hiss edilməsi.
Başgicəllənmə: Qanın beyinə qeyri-kafi getməsi səbəbindən yaranır.
Huşun itirilməsi (Sinokop): Qısa müddətli bayılma halları, xüsusilə bradikardiya və ya ciddi taxikardiyalarda rast gəlinir.
Nəfəs darlığı (Təngnəfəslik): Həm istirahət, həm də yüngül fiziki iş zamanı yarana bilər.
Döş qəfəsində ağrı və ya narahatlıq: Bəzən infarktı təqlid edə bilər.
Xroniki yorğunluq və zəiflik: Ürəyin səmərəli işləməməsi səbəbindən orqanizmin kifayət qədər qanla təmin olunmaması.
Həyəcan və narahatlıq hissi.
Bu əlamətlərdən hər hansı birini (xüsusilə də huşunu itirmə və ya şiddətli döş ağrısı) yaşayırsınızsa, dərhal tibbi yardım almalısınız.
Aritmiya nədən yaranır?
Aritmiya hər kəsdə yarana bilər, lakin bəzi faktorlar bu riski artırır:
Ürəyin İşemik Xəstəliyi: Keçirilmiş miokard infarktı (ürək böhranı) və ya damar tıxanıqlığı.
Yüksək Qan Təzyiqi (Hipertoniya): Ürək əzələsini gərginləşdirir və qalınlaşdırır.
Kardiomiopatiya: Ürək əzələsinin quruluşunun dəyişməsi.
Ürək Qapaq Xəstəlikləri: Qapaqların daralması və ya qeyri-kafi işləməsi.
Ürək Çatışmazlığı: Ürəyin qanı effektiv qova bilməməsi.
Anadangəlmə Ürək Qüsurları: Doğuşdan mövcud olan struktur problemləri.
Qalxanabənzər Vəzi Problemləri: Həm hipertiroidizm (vəzin çox işləməsi), həm də hipotiroidizm (az işləməsi).
Elektrolit Disbalansı: Qanda kalium, maqnezium və kalsium kimi mineralların səviyyəsinin normadan kənar olması.
Həyat Tərzi Faktorları: Siqaret çəkmək, həddindən artıq spirtli içki və ya kofein qəbulu, narkotik maddələrdən istifadə, güclü stress.
Bəzi Dərmanlar: Soyuqdəymə və ya allergiya dərmanları da daxil olmaqla, bəzi preparatlar aritmiyaya təkan verə bilər.
Şəkərli Diabet: Ürək və damar xəstəlikləri riskini artırır.
Yuxu Apnesi: Yuxu zamanı tənəffüsün dayanması ürəyə əlavə yük yaradır.
Aritmiyanın diaqnostikası
Həkiminiz aritmiya diaqnozu qoymaq və onun səbəbini tapmaq üçün ətraflı bir yanaşma tətbiq edəcək.
Anamnez və Fiziki Müayinə: Kardioloq həkim sizdən simptomlarınız, tibbi tarixçəniz və həyat tərziniz barədə soruşacaq, ürəyinizə qulaq asacaq.
Elektrokardioqramma (EKQ): Bu, aritmiya diaqnostikasında ilk və ən vacib testdir. Ürəyin elektrik fəaliyyətini qeydə alır. Lakin EKQ yalnız test zamanı baş verən ritm pozğunluğunu göstərir.
Holter Monitorinqi: Əgər aritmiya arabir baş verirsə, həkim sizə 24, 48 və ya 72 saat müddətində üzərinizdə daşıyacağınız portativ bir EKQ cihazı (Holter) təyin edə bilər. Bu, gündəlik fəaliyyətlər zamanı ürək ritminizi qeydə alır.
Exokardioqramma (ExoKQ): Səs dalğaları (ultrasəs) vasitəsilə ürəyin quruluşunu, ölçüsünü və qapaqların fəaliyyətini qiymətləndirir. Bu test aritmiyanın struktur bir problemdən qaynaqlandığını göstərə bilər.
Stress Test (Yükləmə Testi): Fiziki fəaliyyət zamanı (qaçış zolağında və ya velotrenajorda) ürəyinizin necə işlədiyini yoxlayır. Bəzi aritmiyalar yalnız fiziki gərginlik zamanı ortaya çıxır.
Elektrofizioloji Müayinə (EPS): Bu, daha invaziv bir üsuldur. Xüsusi kateterlər (nazik borular) qan damarları vasitəsilə ürəyə yeridilir. Bu test aritmiyanın dəqiq yerini (ocağını) tapmağa və onun mexanizmini öyrənməyə imkan verir. Çox vaxt diaqnozla eyni anda müalicə (ablasiya) də aparılır.
Aritmiyanın müalicəsi
Aritmiyanın müalicəsi onun növündən, ağırlığından, səbəb olduğu əlamətlərdən və altta yatan ürək xəstəliyinin olub-olmamasından asılıdır.
Müalicənin məqsədi ritmi normallaşdırmaq, simptomları aradan qaldırmaq və ən əsası, insult və ya qəfil ürək dayanması kimi ciddi fəsadların qarşısını almaqdır.
1. Həyat tərzi dəyişiklikləri
Bir çox yüngül aritmiya hallarında ilk addım həyat tərzini sağlamlaşdırmaqdır:
Kofein, alkoqol və tütün məmulatlarından imtina etmək və ya ciddi şəkildə azaltmaq.
Stressi idarə etmək (yoqa, meditasiya, dərin nəfəs məşqləri).
Sağlam qidalanmaq (duz və yağın azaldılması, meyvə-tərəvəzin artırılması).
Müntəzəm, lakin həkimin icazə verdiyi dərəcədə idman etmək.
2. Dərman Müalicəsi (Farmakoterapiya)
Antiaritmik Dərmanlar: Ritmi normallaşdırmaq və qeyri-normal döyüntülərin qarşısını almaq üçün istifadə olunur.
Beta-Blokerlər və Kalsium Kanal Blokerləri: Ürək döyüntüsünün sürətini yavaşladır və təzyiqi aşağı salır.
Antikoaqulyantlar (Qan Durulaşdırıcılar): Səyrici aritmiya (AFib) kimi hallarda insult riskini azaltmaq üçün tromb yaranmasının qarşısını alır.
3. Tibbi Prosedurlar və Cihazlar
Elektrik Kardioversiyası: Nəzarətli şəraitdə ürəyə xaricdən elektrik şoku verərək normal ritmi bərpa etmək üçün istifadə olunur (xüsusilə AFib və ya SVT-də).
Kateter Ablasiyası: EPS zamanı aritmiyaya səbəb olan anormal elektrik yolunu və ya ocağı tapdıqdan sonra, xüsusi kateter ucu ilə həmin nahiyəni yandıraraq (radioçastota) və ya donduraraq (krioablasiya) zərərsizləşdirir. Bu üsul bir çox taxikardiya növlərində çox yüksək müvəffəqiyyət dərəcəsinə malikdir.
Kardiostimulyator (Pacemaker): Bradikardiya (yavaş ritm) hallarında istifadə olunur. Döş qəfəsinin dərisi altına yerləşdirilən kiçik bir cihazdır. Elektrodlar vasitəsilə ürəyə bağlanır və ürək çox yavaşladıqda elektrik impulsları göndərərək normal ritmi təmin edir.
İmplantasiya Edilə Bilən Kardioverter-Defibrilyator (ICD): Bu cihaz həm kardiostimulyator funksiyasını yerinə yetirir, həm də həyati təhlükə daşıyan mədəcik taxikardiyası və ya fibrilyasiyası aşkar etdikdə avtomatik olaraq yüksək enerjili şok verərək həyatı xilas edir.
Tez-tez verilən suallar
Hər ürək döyüntüsü (palpitasiya) aritmiya deməkdirmi?
Stress və həyəcan aritmiyaya səbəb ola bilərmi?
Aritmiya zamanı qidalanma və pəhriz necə olmalıdır?
Aritmiyanın tam müalicəsi və ya sağalması mümkündürmü?
Vacib Xəbərdarlıq: Bu məqalə yalnız məlumatlandırma məqsədi daşıyır və peşəkar tibbi məsləhəti, diaqnozu və ya müalicəni əvəz etmir.
