Müasir dövrdə ürək-damar sistemi xəstəlikləri qlobal sağlamlıq problemləri arasında ilk sıralarda yer alır. Bu xəstəliklər arasında ən geniş yayılmış və çox vaxt diqqətdən kənarda qalanı isə yüksək qan təzyiqidir.
Bir çox insanlar illərlə yüksək təzyiqlə yaşasalar da, bunun fərqində olmurlar, çünki bu xəstəlik özünü ilkin mərhələlərdə kəskin büruzə verməyə bilər.
Tibbi dildə arterial hipertoniya adlanan bu vəziyyət, vaxtında müdaxilə edilmədikdə ciddi fəsadlara – insulta, infarkta və böyrək çatışmazlığına gətirib çıxara bilər.
Bu məqalədə biz sizinlə birlikdə arterial hipertoniya nədir? Əlamətləri və müalicəsi hansı üsullarla aparılır, xəstəliyin yaranma səbəbləri və qorunma yolları barədə ətraflı danışacağıq.
Yüksək qan təzyiqi (hipertoniya) nədir?
Qan təzyiqi, ürəyin qanı damarlara vurduğu zaman damar divarlarına göstərdiyi təzyiqdir. Bu təzyiqin davamlı olaraq normadan yüksək olması vəziyyətinə arterial hipertenziya deyilir.
Qan təzyiqi iki rəqəmlə ifadə olunur:
Sistolik təzyiq (Yuxarı təzyiq): Ürək əzələsinin yığılaraq qanı damarlara qovduğu andakı təzyiqdir.
Diastolik təzyiq (Aşağı təzyiq): Ürəyin döyüntülər arasında dincəldiyi andakı təzyiqdir.
Tibbi standartlara əsasən, ideal qan təzyiqi 120/80 mm c.s. (civə sütunu) hesab olunur.
Əgər ölçümlər davamlı olaraq 140/90 mm c.s. və ondan yuxarı göstərirsə, bu artıq arterial hipertenziya diaqnozu üçün əsas ola bilər.
Qan təzyiqin dərəcələri
Həkimlər xəstəliyin şiddətini müəyyən etmək üçün onu dərəcələrə bölürlər:
Optimal: <120/80
Normal: 120-129 / 80-84
Yüksək normal: 130-139 / 85-89
I dərəcəli hipertenziya: 140-159 / 90-99
II dərəcəli hipertenziya: 160-179 / 100-109
III dərəcəli hipertenziya: ≥180 / ≥110
Yüksək qan təzyiqinin (hipertoniya) səbəbləri
Hipertenziya iki əsas qrupa ayrılır: Birincili (Essensial) və İkincili (Simptomatik) hipertenziya.
1. Birincili (Essensial) yüksək qan təzyiqi
Hipertoniya-dan əziyyət çəkən xəstələrin təxminən 90-95%-i bu qrupa daxildir. Burada təzyiqin qalxmasına səbəb olan konkret bir orqan xəstəliyi yoxdur.
Səbəb adətən bir neçə faktorun cəmidir:
Genetik meyllilik: Ailədə valideynlərdə təzyiq varsa, övladlarda da olma ehtimalı yüksəkdir.
Yaş: Yaş artdıqca damarların elastikliyi azalır və təzyiq yüksəlir.
Həyat tərzi: Hərəkətsizlik, artıq çəki və siqaret istifadəsi.
Qidalanma: Həddindən artıq duz qəbulu.
2. İkincili (Simptomatik) hipertoniya
Bu halda yüksək təzyiq başqa bir xəstəliyin nəticəsi kimi ortaya çıxır. Məsələn:
Böyrək xəstəlikləri (pielonefrit, böyrək damarlarının daralması).
Endokrin problemlər (qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri, böyrəküstü vəzi şişləri).
Bəzi dərmanların (məsələn, bəzi ağrıkəsicilər və ya hormonal dərmanlar) uzunmüddətli qəbulu.
Hipertoniya əlamətləri
Bir çox hallarda xəstələr “Mənim təzyiqim qalxanda hiss edirəm” deyə düşünürlər. Lakin təhlükə də elə buradadır: hipertenziya çox vaxt simptomsuz inkişaf edir. Buna görə də ona “səssiz qatil” deyilir.
Xəstə heç bir ağrı hiss etmədən illərlə yüksək təzyiqlə gəzə bilər və nəticədə qəfil insult və ya infarkt keçirə bilər.
Bununla belə, təzyiq kəskin yüksəldikdə aşağıdakı əlamətlər müşahidə oluna bilər:
Baş ağrıları: Xüsusilə səhər saatlarında ənsə (boyun) nahiyəsində yaranan küt ağrılar.
Başgicəllənmə və müvazinət pozğunluğu.
Qulaqlarda küy: Sanki su şırıltısı və ya vızıltı səsi eşidilir.
Görmənin dumanlanması: Göz önündə “milçəklərin” uçuşması.
Ürək döyüntüsü və təngnəfəslik: Xüsusilə fiziki hərəkət zamanı.
Burun qanaxmaları.
Sinə nahiyəsində sıxılma və ya ağrı.
Vacib Qeyd: Əgər bu əlamətləri mütəmadi olaraq hiss edirsinizsə, evdə təzyiqinizi ölçməklə kifayətlənməyin, mütləq həkim-kardioloqa müraciət edin.
Diaqnostika: Necə müəyyən edilir?
Həkiminiz yüksək qan təzyiqi (hipertoniya) nədir, əlamətləri və müalicəsi istiqamətində doğru qərar vermək üçün ətraflı müayinə aparmalıdır.
Tək bir dəfə təzyiqin yüksək ölçülməsi hipertenziya diaqnozu qoymaq üçün kifayət deyil.
Anamnez: Həkim sizin şikayətlərinizi, ailə tarixçənizi və həyat tərzinizi öyrənir.
Fiziki müayinə: Təzyiqin hər iki qolda ölçülməsi.
Laborator analizlər: Qan və sidik analizi (böyrək funksiyalarını, şəkəri və xolesterini yoxlamaq üçün).
EKQ (Elektrokardioqramma): Ürəyin elektrik aktivliyini yoxlayır.
Exokardioqrafiya (ECHO): Ürəyin ultrasəs müayinəsi (ürək divarlarının qalınlaşmasını görmək üçün).
Sutkalıq Holter Monitorinqi: 24 saat ərzində təzyiqin avtomatik ölçülməsi. Bu, “ağ xalat hipertenziyası”nı (həkim yanında həyəcandan təzyiqin qalxması) istisna etmək üçün ən dəqiq üsuldur.
Hipertoniya müalicəsi
Müalicənin əsas məqsədi təzyiqi normal səviyyələrə endirmək və hədəf orqanları (ürək, beyin, böyrəklər, gözlər) qorumaqdır. Müalicə iki istiqamətdə aparılır: Dərmansız (Həyat tərzi dəyişiklikləri) və Dərman müalicəsi.
1.Dərmansız müalicə
Yüngül dərəcəli hipertoniya bəzən sadəcə həyat tərzini dəyişmək təzyiqi normaya sala bilər.
Duz qəbulunu azaldın: Gündəlik duz qəbulu 5 qramdan (təxminən 1 çay qaşığı) az olmalıdır. Duz bədəndə suyu saxlayır və damar həcmini artıraraq təzyiqi qaldırır.
Sağlam qidalanma: Meyvə, tərəvəz, tam taxıl məhsulları və az yağlı süd məhsullarına üstünlük verin (DASH pəhrizi).
Çəkiyə nəzarət: Artıq çəkidən azad olmaq təzyiqi əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salır. Hər itirilən 1 kq çəki təzyiqi təxminən 1-2 mm c.s. azalda bilər.
Fiziki aktivlik: Həftədə ən azı 150 dəqiqə orta templi yürüş və ya üzgüçülük ürək-damar sistemini möhkəmləndirir.
Zərərli vərdişlərdən imtina: Siqaret çəkmək və alkoqol qəbulu damarları daraldır və təzyiqi birbaşa yüksəldir.
Stressin idarə olunması: Meditasiya, yoqa və ya sadəcə açıq havada gəzinti stress hormonlarını azaldır.
2. Medikamentoz (dərman) müalicəsi
Həyat tərzi dəyişiklikləri kifayət etmədikdə, həkim dərman müalicəsinə başlayır. Dərmanlar fərdi olaraq seçilir. Əsas qruplar bunlardır:
Diuretiklər (Sidikqovucular): Bədəndən artıq mayeni və duzu çıxarır.
Beta-blokatorlar: Ürək döyüntülərini yavaşladır və ürəyin yükünü azaldır.
Kalsium kanal blokatorları: Damar divarlarını boşaldaraq genişlənməsini təmin edir.
AÇF inhibitorları və ARB-lər: Damarları daraldan hormonların təsirini bloklayır.
DİQQƏT: Heç vaxt qonşunuzun və ya qohumunuzun məsləhəti ilə təzyiq dərmanı qəbul etməyin. Hər orqanizm fərqlidir və səhv dərman ciddi fəsadlar verə bilər.
Dərmanlar həkimin təyin etdiyi dozada və saatda, ömür boyu və ya həkimin dayandır dediyi vaxta qədər qəbul edilməlidir. “Təzyiqim düşdü, dərmanı kəsim” yanaşması çox təhlükəlidir.
Yüksək qan təzyiqi müalicə olunmazsa nə baş verər?
Yüksək təzyiqə laqeyd yanaşmaq bədəndə geri dönməz proseslərə yol aça bilər.
Nəzarətsiz hipertenziya aşağıdakı ağırlaşmalara səbəb olur:
İnsult (Beyin qansızması): Damarların partlaması və ya tıxanması.
İnfarkt: Ürəyin qan təchizatının pozulması.
Ürək çatışmazlığı: Ürək əzələsinin davamlı gərginlikdən zəifləməsi.
Böyrək çatışmazlığı: Böyrək damarlarının zədələnməsi nəticəsində dializə ehtiyac yaranması.
Korluq: Göz dibi damarlarının zədələnməsi (Retinopatiya).
Tez-tez verilən suallar
1. Təzyiq dərmanlarını ömür boyu içməliyəm, yoxsa müalicə olunub qurtarmaq olar?
2. Ev şəraitində təzyiqi necə salmaq olar? (Təcili yardım gələnə qədər)
3. Stress və təzyiq arasında hansı əlaqə var? Əsəbləşəndə niyə təzyiq qalxır?
4. Yüksək təzyiq zamanı qidalanmada nələri qadağan etməliyəm?
5. Yaşa görə normal təzyiq neçə olmalıdır? Yaşlılarda yüksək təzyiq normaldırmı?
Özünüzdə və ya yaxınlarınızda yüksək təzyiq əlamətləri hiss edirsinizsə, vaxt itirmədən həkimə müraciət edin. Erkən diaqnoz və doğru müalicə həyat xilas edir.
Qeyd: Bu məqalə yalnız məlumat xarakteri daşıyır və tibbi məsləhət, diaqnoz və ya müalicəni əvəz etmir.
